Kitaplar | Konular | Çağımız ve Günümüz Meselelerine Fetvalar

ZEKAT İLE İLGİLİ FETVALAR

    ZEKAT

1 - Abdürrahim Fetvalarından: Malının zekatını vermeden ölen Zeyd'in zekatını, Amr teberru olarak verecek olsa (ahiret hesabında) fayda vermesi umulur" (H.Ec. c. 1/16) 

İslam dini, mali bir ibadet olmak üzere, müntesiplerine zekat mükellefiyetini getirmiş bulunmaktadır. Bu dini vecibe, birtakım şartlara bağlı olarak emredilmiş bulunmaktadır. Şöyle ki:

1- Zekata tabi olan mallar ve bunlara ait hükümler.

2- Farziyetin tahakkuku için, servet ele geçtikten sonra gerekli zaman.

3- Zekatın verilmesi caiz olan kimseler ile, verilemeyecek şahıslar. Bu kayıt ve şartlar dikkate alındığı zaman, birçok meseleler ortaya çıkmış olmakla istifta ve iftaya zaruret hasıl olmaktadır. Tarih boyunca, İslam fukahası bu farizayla ilgili pek çok soru ile karşılaşmış ve bunları fetvalarıyla cevaplandırmışlardır. Bu cümleden olarak bazı fetvaları okuyucularımızın gözleri önüne sererken, takatımız nisbetinde açıklamalarda bulunacağız.

2 - İbni Nüceym Fetvalarından: "Müteveffanın (ölen kimsenin) vasiyet eylediği zekat, malının tamamından verilmeyip servetinin üçte birinden ödenir" (H.Ec. 1/17) 

Açıklama: Ölümden sonra yapılmak üzere vasiyette bulunmak, ancak malın üçte biri ile karşılanır. Bundan fazlası, verenin kabul etmesine bağlıdır. Bu sebeple kişi, zekatını zamanında ödemeli; malının üçte biri ile tam olarak ödenmeyen zekat borcu için İlahi huzurda sorumlu olacağını hatırdan çıkarmamalıdır.

3 - Ali Efendi Fetvalarından: "Zekatını verirken (kalben) niyet etse ve fakat (dil ile) açıklamasa zekatını ödemiş olur" (H.Ec. 1/18) 

Açıklama: Niyetin yeri esasen kalptir. Dil ile söylenmesi şart değildir. Vereceği para veya malı, zekat niyetiyle fakire verirken, dili ile söylemese bile zekat olur.

4 - Ali Efendi Fetvalarından: "Zeyd (adındaki şahıs), zekatımı falan fakire ver, diyerek Amr'a bir miktar para verip, o da (bahsi geçen kimseye) verse, mal sahibi daha sonra pişman olsa tazmin ettiremez" (H.Ec. c. 1/16)

5 - Abdürrahim Fetvalarından: "Malsız olarak ölen bir borçlunun üzerinde alacağı bulunan bir kimsenin, alacağını zekata tutması caiz olmaz" (H.Ec. c. 1/16)

6 - İbni Nüceym Fetvalarından: "Borçlunun, borcundan fazla bulunan ve nisap miktarına ulaşan malının zekatını vermesi icap eder" (H.Ec. 1/17)

7 - Feyziye Fetvalarından: "Zekatı henüz verilmemiş mal, helak olsa, zekat da sakıt olur" (H.Ec. 1/17)

Açıklama: Bir malın aslı helak olsa, ona düşen zekat mükellefiyeti de düşer ve sahibinin üzerinde borç olarak kalmaz. Fakat zengin iken üzerine hac farz olup da bu farzı ifa etmeden fakir düşen kimse üzerinde hac borç olarak kalır.

8 - Feyziye Fetvalarından: "Zeyd (adındaki şahıs), borçlu fakirin üzerindeki alacağını, zekatım olsun diyerek hibe etse, ancak o alacağının zekatını ödemiş olur" (H.Ec. 1/18) 

Açıklama: Bağış yapmakla alacağın tamamı kadar zekat verilmiş olmaz. Şu kadar var ki, bağış yapılan para, kendi mülkiyetinden çıkınca ona düşecek zekat da kalkmış olur. Mesela 40 bin lira alacağını bağışlasa ancak 1000 lira zekat ödemiş olur.

9 - Soru: Bir Müslüman, zekatını dağıtmak üzere gayri-müslime vekalet verebilir mi? Bu hususta dinimizin hükmü nedir?

Cevap: Evet, caizdir. Çünkü zekat vermeyi emreden mal sahibinde niyet bulunduğu için, ödemenin gayrimüslim eliyle yapılması zekatın sıhhatine mani olmaz.

10 - Soru: Zekatta vekil kullanmak caiz olduğuna göre, zekatın farzı bulunan niyeti vekil mi yapacak, yoksa müvekkil mi?

Cevap: Zekatta muteber olan niyet, müvekkilin niyetidir. Bu itibarla malın sahibi, vekil tayin ettiği kimseye parayı teslim ederken zekat niyeti ile teslim etmelidir.

11 - Soru: Altın veya gümüşün zekatını kağıt para ile ödemek caiz midir?

Cevap: Hanefi mezhebine göre, altının zekatını kağıt para ile ödemek caizdir. Ancak, Şafii mezhebinde bulunan bir kimse, bu fetva ile amel edemez. O, altının zekatını altınla ödemek zorundadır.

12 - Behce Fetvalarından: "Kişi mevcut malının ve başkaları üzerindeki alacağının zekatını ödemek için, fakir bulunan Amr'daki alacağını hibe etse zekatını ödemiş olmaz" (H.Ec. c. 1/17) 

Açıklama: Böyle bir alacağı, zekata saymak suretiyle hibe edebilmek, doğrudan olmaz. "Sendeki alacağımı, zekatıma mahsuben sana bağışladım" demekle alacak kadar zekat borcundan kurtulmak mümkün değildir.

13 - İbni Nüceym Fetvalarından: Fakir bir kimse, hakim huzurunda (dava ikame) etmek suretiyle, zengin bir şahıstan zekat isteyecek olsa, davası kabul olunmaz" (H.Ec. c. 1/16) 

Açıklama: Zekat, her ne kadar şahsın fakirlere olan borcu ise de, belirli bir şahsa ait değildir. Bu itibarla zekatını dilediği fakire vermekte serbesttir. Herhangi bir fakir, hak iddiası ile bu zekatın kendisine verilmesini zorlayamaz.

14 - Abdürrahim Fetvalarından: Zeyd, zekatı için falan fakire ver, diyerek Amr'a verdiği parasını, fakir olması sebebiyle Amr, kendisine sarf etse o para Amr'a ödetilir" (H.Ec. c. 1/18) 

Açıklama: Vekil, başkasına dağıtmak üzere verilen parayı kendisine mal edecek olursa vazifesini suiistimal etmiş olur ve aldığı para kendisine ödetilir.

    ZEKAT NELERDEN VERİLİR?

1 - Netice Fetvalarından: "Hind'in kullandığı, altın ve gümüşten yapılmış ziynet eşyası için zekat lazım olur" (H.Ec. 1/16) 

Açıklama: Altın ve gümüş, piyasada para olarak tedavül etse de ziynet olarak kullanılsa da zekata tabidir. Aslı zekata tabi olunca, vasfındaki değişiklik onu zekattan düşürmez.

2 - Ali Efendi Fetvalarından: "Ticaret yapmak niyeti olmadan, alınan zorunlu ihtiyaçlarda kullanılan eşyanın üzerinden bir yıl geçmiş olsa da zekat vacip olmaz" (H.Ec. 1/16) 

Açıklama: Kendi ihtiyacı için alınan bir malda ticaret kastı bulunmadığından zekat vermek gerekmez. Üzerinden bir yıl geçme şartı, ancak zekata tabi olan mallarda aranır. Diğer bir ifade ile, zekata tabi olan bir malın üzerinden bir yıl geçince zekat vacip olur. Fakat, ticaret maksadıyla alınmayan zorunlu ihtiyaçlardan bir malın üzerinden bir yıl geçse bile zekat lazım gelmez.

3 - Behce Fetvalarından: "Ticaret niyeti (ile alınmış) olmayan kitaplar için zekat vacip olmaz" (H.Ec. 1/16) 

Açıklama: Satıcısının elindeki kitaplar, ticaret malı olduğu için zekata tabidir. Fakat, ilim erbabının elindeki kitaplara gelince, bir yazarın aynı kitabından birden fazla yoksa, asli ihtiyaç olup zekata tabi değildir. Birden fazlası kar maksadı ile alınmış ise zekata tabidir. Ticaret maksadıyla alınmayan mükerrer kitaplara zekat düşmez.

4 - Abdürrahim Fetvalarından: "Haram maldan zekat verilmez" (H.Ec. 1/16)

Açıklama: Kişi, İslami esaslara uygun ve helal olarak kazandığı bir malın zekatını verir. Haram mala gelince, onu sahibine geri vermekle mükelleftir. Dolayısıyla haram maldan zekat da verilmez.

5 - Feyziye Fetvalarından: "Ticaret için satın alınan beygirin kıymeti nisaba ulaştığı zaman zekat vacip olur" (H.Ec. 1/18) 

Açıklama: Hizmet için bulundurulan at ve kısrağa zekat düşmez. Fakat ticaret kastı ile alınmış bulunan atın, paraca değeri ticaret mallarının tabi olduğu nisaba ulaşırsa zekat vermek gerekir. Ticaret için alınmış koyun, sığır ve devenin sayısınaa bakılmayıp, kıymetinin ticaret nisabına ulaşıp ulaşmadığına bakılır. Mesela celep olarak ticaretle meşgul olan kimsenin aldığı üç adet ineğin, on beş tane koyunun parası, ticaret malının nisabına ulaşıyorsa zekatını vermek gerekir.

6 - Abdürrahim Fetvalarından: "Öşrü verilmiş üzümden zekat lazım gelmez" (H.Ec. 1/17)

Açıklama: Bir mal, iki ayrı yönden vergilendirilemez. Öşre tabi olan bir maldan bir de zekat istenilemez. Fakat üzüm satılır ve elde edilen paranın üzerinden bir sene geçerse bu takdirde parasına zekat vermek lazımdır.

7 - İbni Nüceym Fetvalarından: "Gümüş veya altından yapılmış kaplar, nisap miktarı (ağırlıkta) olur ve üzerinden bir yıl geçerse zekat farz olur (H.Ec. c. 1/18)

8 - Abdürrahim Fetvalarından: "Öşrü verilen buğdayın, kendisine yetecek miktardan fazlasını ticaret kastı ile muhafaza etse, buğday nisap miktarı olup, üzerinden bir sene geçerse zekat lazım gelir" (H.Ec. c. 1/17)

Açıklama: Bir önceki fetva ile bunun arasında bir çelişki yoktur. "İhtiyaç fazlası" bulunan ve "Ticaret için ayrılmış" olan bir buğdayın üzerinden bir tam yıl geçecek olur ve nisap miktarını korursa zekat vermek gerekir.

9 - Abdürrahim Fetvalarından: "Altından, yirmi miskalde yarım miskal zekat verilir" (H.Ec. 1/15)

Açıklama: İslam dini zekat mükellefiyetinde zenginliği bir ölçüye bağlamış ve buna nisap adını vermiştir. Bu ölçü, hayvanlarda sayı; altın ve gümüşte, tartıya tabi bir ağırlıktır. Miskal, Efendimiz'in (sav) saadet asrında kullanılmış ve İslami muamelelerde değişmez bir ölçü kabul edilmiş nisaplardan biri olup, 4.8 gram tutmaktadır. Elinde 20 miskal altını bulunan kimse, yarım miskal (2.4 gram) altını zekat olarak vermekle mükellef olur.

10 - Soru: Bir zengin, vadeli alacağına dair bir senedi, zekat olarak bir fakire verebilir mi?

Cevap: Senet, her ne kadar alacaklı olduğumuz bir parayı tevsik etmekte ise de, para olmadığından ve bazı ahvalde de borçlu, ödeme yoluna gitmediğinden dolayı senedi zekat olarak vermek caiz olmaz. Fakat "Al bu senedi tahsil et. Aldığın zaman zekat olarak kabul et" derse o zaman caiz olabilir. O kimse, parayı tahsil ettiğinde bu niyyetle kendisine verilen senedin paraya çevrilmesi ile zekat vücubu yerine gelmiş olur.

11 - Feyziye Fetvalarından: "Halkın elbisesini boyamak için satın alınmış olup, nisap miktarına ulaşan boyalardan zekat lazım olur" (H. Ec. c. 1/18).

Açıklama: Boyacının elindeki boyanın, ticaret kasdi ile alınmış olması ve miktarının da nisabı bulması itibarıyla zekata tabi olur.

12 - Netice Fetvalanndan: "Hayvanlardan nisap sayısından fazla olan küsurat için zekat lazım olmaz" (H. Ec. c. 1/18)

Açıklama: Zekatı verilen hayvanın koyun olduğu faraziyesiyle hareket ederek mes'eleye açıklık kazandırmak isteriz. Şöyle ki: Koyunun nisabında birinci basamak olan 40 sayısını aşan koyunlar, 121'i bulmadıkça zekata tabi değildir. 121 olunca iki koyun; 201 koyundan itibaren üç koyun, 400 koyuna dört koyun verilecek ve bundan sonra her yüzde bir koyun ilave edilecektir. Aradaki küsurat bağışlanmıştır.

Bu ölçü, keçi için de aynen geçerlidir. Sığır ve deve için gerek nisap, gerekse bu nisabı dolduran hayvanların zekatı olarak verilecek hayvanın yaş ve miktarları fıkıh kitaplarımızda açıklıkla ifade edilmiş bulunmaktadır. Geniş bilgi için güvenilir kaynaklara baş vurulması şayan-ı tavsiyedir.

13 - Behce Fetvalarından: "Zeyd'in ticaret yapmak için (alınmış) olmayan mücevheratından başka parası olsa ve bu kadar da borcu bulunsa o para için zekat lazım olmaz" (H. Ec. c. 1/16). Açıklama: Mevcut para, nisab miktanna ulaşsa ve fakat o kadar da borcu olsa zekat farz olmaz. Zira borcunun olması, paranın yok farz edilmesinin sebebidir. Mücevherat, ticaret için alınmış olmadıkça, zekata tabi olmaz.

    SADAKA ve FİTRE

1 - Abdürrahim Fetvalarından: "Hayırlı yönlere para sarf etmek isteyen kimsenin fakirlere sadaka vermesi, camilerde buhur yakmaktan evladır" (H. Ec. c. 1/18)

Açıklama: Camilerin havasını güzel bir koku ile tebdil, iyi bir iş ise de fakirlere yardımın ecriyle kıyaslanamaz. İnsanların hayırlısı, halka faydalı olandır. Bu fetvadan mülhem olarak denilebilir ki, camilerde kafi miktarda ampul mevcut iken, daha fazla lamba taktırıp ışığı fazlalaştırma arzusunda olan Müslümanlar bu fetvadan ibret almalıdırlar.

2 - Abdürrahim Fetvalarından: "Müslüman bulunan Zeyd'in, kilisenin rahiplerine sadaka vermesi caizdir" (H. Ec. v. 1/18). 

Açıklama: Nezaket ve merhamet dini olan İslam, gayrimüslimlere ve hatta onların dalalette bocalamasında müessir olan papaza bile sadaka vermeye müsaade etmiştir. Unutulmamalıdır ki bu sadaka, zekat ve sadaka-i fıtır olmayıp nafile tasadduktur.

3 - Abdürrahim Fetvalarından: "Üzerine sadaka-i fıtırlarını vermek lazım gelen aile efradının fıtralarını bir araya toplayıp hepsini bir fakire vermek caizdir" (H. Ec. c. 1/19). 

Açıklama: Verilecek sadaka-i fıtır, önce, verilmesi gereken miktarda bölünüp ayrıldıktan sonra, hepsini bir araya getirip toptan bir fakire vermek caiz görülmüştür. Fakat dört fıtra için iki sa, buğday ölçülüp verilmesi veya dört fıtranın bedeli bulunan bütün bir beşyüzlük'ün verilmesi hakkında sarih bir nakil olmadığı için her bir sadakayı önce ayırıp sonra bir yere toplayarak vermek evladır (İbni Abidin).

4 - Behce Fetvalarından: "Nisaba malik olana sadaka-i fıtır vermesi ve kurban (kesmesi) vacip olur" (H. Ec. 1/20).

    ZEKAT ve FİTREYİ KİM VERİR?

1 - Netice Fetvalarından: "Çocuğun malından zekat vacip (farz) olmaz" (H. Ec. 1/15).

Açıklama: Zekatın farz olması için; zengin olan şahsın Müslüman, hür, akıllı ve çocukluk çağını doldurmuş olması lazımdır. Bu itibarla çocuk, zengin olsa bile, zekat ödemekle mükellef değildir.

2 - Feyziye Fetvalarından: "Hasta olduğu için oruç tutamayan zengin kimseye sadaka-i fıtır vacip olur" (H. Ec. 1/18). 

Açıklama: Sadaka-i fıtır, orucun değil Ramazan-ı şerîf ayının getirdiği bir mükellefiyettir. Bu sebeple, meşru bir mazereti sebebiyle oruç tutamayan zengin bir Müslümanın sadaka-i fıtrî vermesi gerekir.

3 - Soru: Çocuk, buluğ çağına ulaşmış olsa zekatını ne zaman vermesi gerekir?

Cevap: Erginlik çağına erdiği zaman, o kimsenin zekatla mükellef olma yılının başlangıcı olmaktadır. Bu tarihten itibaren üzerinden bir kamerî yıl geçince zekatı ödeme zamanı gelmiş olur.

4 - Ali Efendi Fetvalarından: "Fakir üzerine sadaka-i fıtır lazım olmaz" (H. Ec. 1/18).

    ZEKAT ve FİTRE KİMLERE VERİLİR?

1 - İbni Nüceym Fetvalarından: "Karısının diğer kocadan olup, fakir bulunan çocuklarına zekat vermek caiz olur" (H. Ec. 1/17). 

Açıklama: Kişi kendi evladına zekat veremezse de üvey evladına ve evlad edindiği bir kimseye -fakir olma şartıyla- zekat verebilir.

2 - Netice Fetvalarından: "Alışverişe aklı eren fakir çocuğa zekat vermek caiz olur" (H. Ec. 1/16).

Açıklama: Çocuk, alışveriş ölçülerini bilir, zararı kârdan ayırd edebilirse, kendisine ait nisap miktarı bir malı da yoksa, zekat alabilir. Babası zengin olsa bile, onun yaşça büyük olan fakir evladına zekat vermekte bir engel yoktur.

3 - Behce Fetvalarından: "Oğlunun fakir olan karısına zekat vermek caiz olur" (H. Ec. 1/17).

Açıklama: Zekat verilmeyecek yakınlar, nikah hısımları değil, sadece zengin şahsın usul ve fürüu; yani ana ve baba, dede ve nene ile evlad ve torunlarıdır. Zengin olan şahıs, gelinine zekat verebileceği gibi; damadına, kayınpeder ve kayınvalidesine de zekat verebilir.

4 - Abdürrahim Fetvalarından: "Borçlunun zimmetinde olan alacak miktarı zekatını, borçlu şahsa verse caiz olur" (H. Ec. l/l 7). 

Açıklama: Alacaklı olan şahıs, borçlu olan kimseyi borç yüzünden kurtarmak için, alacağı kadar zekatını ona verip temlikte bulunduktan sonra, alacağını isteyebilir. Böylece, borçlu yükten kurtulmuş; kendisi de zekatını ödemiş olur.

5 - İbni Nüceym Fetvalarından: "Müeccel alacağı olup başka malı olmayan kimsenin zekat alması caiz olmaz" (H. Ec. 1/16). 

Açıklama: Kişinin alacağı, hükmen elinde bulunan mal gibidir. Bu itibarla nisap miktarı alacağı bulunan kimsenin zekat alması helal olmaz.

6 - Behce Fetvalarından: "Boşanmış olduğu karısına iddeti içinde zekat vermek caiz olmaz" (H. Ec. 1/16).

Açıklama: Kadın, üç adet göresiye kadar, nikahın eseri devam eder. Bu sebeple ve bir de onun nafakası kocasına ait olduğu için iddet devam ettiği müddetçe, boşadığı karısına zekat vermek caiz olmaz.

7 - Netice Fetvalarından: "Kadının kocasına, veya erkeğin karısına zekat vermesi caiz olmaz" (H. Ec. 1/16).

Açıklama: Erkeğin karısına zekat veremeyeceğinde Hanefî müçtehidleri ittifak etmiş bulunmaktadırlar. Kadının fakir olan kocasına zekat vermesine gelince, İmam-ı Azam'a göre bu da caiz değildir. İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed, buna müsaade veren bir içtihatta bulunmuşlardır.

8 - Behce Fetvalarından: "Zekatını fakir olan kardeşlerine verse caiz olur" (H. Ec. 1/16).

Açıklama: Zekat; anne ve baba, dede ve nene gibi asl'a; evlat ve torun gibi fürüa verilmez. Fakat, bunların dışında kalan akrabaya verilebilir. Bu husustaki müsaade, sadece bir cevaz değil, tercih ve efdaliyet ifade eder. Oğlan ve kız kardeşler, daha sonra onların çocukları; amca ve hala, sonra bunların evladı, dayı ve teyze, sonra bunların evladı zekat vermekte tercih edilirler.

9 - Netice Fetvalarından: "Elbise yaptırmayacak kişi, (işten) ayrılacak durumdaki hizmetçisine, zekat niyyeti ile elbise yaptırsa zekat yerine geçmez" (H. Ec. c. 1/16). 

Açıklama: Zekatın bu şahsa verilmesindeki tercih, fakir oluşuna değil, işinin aksamaması düşüncesine dayanmakta ve bu sebeple de zekata sayılmamaktadır.

10 - Netice Fetvalarından: Havayic-i asliyyesinden fazla olarak nisab miktarı (servete) malik olan ve ilim talebesinden bulunmayan Zeyd'e zekat almak helal olmaz" (H. Ec. c. 1/17).

11 - Abdürrahim Fetvalarından: "Verdiği zekattan dönmek (geri istemek) caiz olmaz" (H. Ec. c. 1/17).

Açıklama: Verilen zekat, alan şahsın mülkü olur. Bu itibarla, zekatı ödeyen kimsenin onu geri istemeye hakkı olmaz.

12 - Abdürrahim Fetvalarından: "Müslüman zannederek zekat verdiği kimsenin Yahudi olduğu ortaya çıkarsa zekatı yeniden vermek lazım gelmez" (H. Ec. c. l/l 7). 

Açıklama: Zekat verilecek kimsenin Müslüman olmasını araştırıp sormak gerekir. Bu inceleme ve soruşturma yapıldıktan ve zekat verdikten sonra, bildiğinin aksi bir durum ortaya çıksa zekatı iade icap etmez.

13 - Behce Fetvalarından: "Malının zekatından olup, nisaptan fazla bulunan bir parayı, (kendisine olan) borcunu vermek üzere, alacaklı bulunduğu kimseye vermek caiz olur" (H. Ec. c. 1/17). Açıklama: Borç ağır bir yüktür. İslam dini, bu yükün altında bulunanları kurtarmak için teşvik edici hükümler koymuştur. Zekatını ona vermek suretiyle borcun ağır yükünden kurtaran ecre nail olur.

14 - Abdürrahim Fetvalarından: "Fakiri dilenmekten kurtarmak için, zekatını (toplu halde) bir fakire vermek, değişik fakirlere dağıtmaktan efdaldir" (H. Ec. 1/16). 

Açıklama: Zekatın teşriî hikmetlerinden biri de fakiri ihtiyaçtan kurtarmak düşüncesidir. İhtiyacın son haddi ise başkasına avuç açmaktır. Sıkıntının azamî haddinde bulunan bir kimseye, zekat vermekde elini geniş tutması münasip bir davranış olur. İslam dininin hedef aldığı gaye de insanları sıkıntıdan kurtarmaktır.


Konular